Νικολό Μακιαβέλι: μια παρεξηγημένη μεγαλοφυΐα

Υπόθεση εργασίας: αν κάποιος αποφανθεί πως «Ο πόλεμος αρχίζει όταν θέλεις, αλλά δεν τελειώνει όταν θέλεις» και ακολούθως σημειώσει πως: «Οι πρίγκιπες και οι κυβερνήσεις είναι, μακράν, τα πιο επικίνδυνα στοιχεία σε μια κοινωνία», και τέλος εξακοντίσει κατά πάνω σας και την ακόλουθη ρήση: «Ο άνθρωπος είναι καλός μόνο όταν είναι αδύναμος», θα τον θεωρήσετε αυτόν τον «κάποιο» κυνικό;

Μήπως πραγματιστή πέραν του ορίου του ωφελιμισμού; Οι μεγάλες άνδρες έχουν διττή μοίρα: αναγνωρίζονται και παραγνωρίζονται. Γύρω τους δημιουργείται μια αχλή μυστηρίου, δοξασιών, μύθων και ψευδεπίγραφων επιτευγμάτων. Τις περισσότερες φορές τίποτα από όλα αυτά δεν απηχούν την αλήθεια του βίου του. Η προσωπικότητα του κείται κάπου αλλού.

Να γιατί ο Νικολό Μακιαβέλι έχει μείνει στο μυαλό μας για τα ακραία αποφθέγματά του για τον «Ηγεμόνα», αλλά, κυρίως, για το νεφέλωμα ότι είναι ο «πατέρας» κάθε δικτατορίσκου και μονάρχη – έως και στις μέρες μας. Το λάθος που κάνουμε να κρίνουμε τον Μακιαβέλι με τα μέτρα του σήμερα είναι ιστορικά και μεθοδολογικά ολότελα σφαλερό. Υπό αυτές τις συνθήκες, ακόμη και ο Σωκράτης θα φαινόταν στα μάτια μας ως ένας πλανεμένος που οδηγήθηκε στο εκούσιο θάνατο δίχως λόγο και αιτία.

Ο Μακιαβέλι θεωρούσε πως επιτυχημένος ηγεμόνας είναι αυτός που διαθέτει virtu. Ήτοι: αρετή.

Ο μικρός Νικολό γεννήθηκε, θα έλεγε κανείς με βεβαιότητα, με τον σπόρο της πολιτικής μέσα του. Η σχέση που ανέπτυξε με τον σκληρό άνδρα της Φλωρεντίας, Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα ήταν καθοριστική για την ανάπτυξη των πολιτικών προταγμάτων του.

Το 1498 που ο Σαβοναρόλα θα εκτελεστεί επειδή ήρθε σε κόντρα με τον Πάπα Αλέξανδρο VI, ο Μακιαβέλι θα ακολουθήσει αντίθετη πορεία: να μπει στα κυβερνητικά κλιμάκια με τη θέση του γραμματέα, αλλά πολύ γρήγορα θα ανέβει στην πυραμίδα.

Ακολουθεί η συνάφειά του με τον Καίσαρα Βοργία που θα αποδειχθεί η πλέον καθοριστική για τη διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας του. Καίτοι διαφωνούσε ριζικά με τις άτεγκτες πρακτικές του και τον σκληροτράχηλο χαρακτήρα του Καίσαρα, ο Μακιαβέλι θεωρούσε πως μόνο υπό την σκέπη του Βοργία θα μπορούσε να υπάρξει η ένωση της Ιταλίας, κάτι που είχε μετεξελιχθεί σε προσωπικό όραμα. Θα αργήσει πολύ, όμως, να το δει να παίρνει σάρκα και οστά.

Με την επίρρωση των Ισπανών, οι Μέδικοι επανέρχονται στην εξουσία το 1512 και ανατρέπουν το δημοκρατικό καθεστώς. Αίφνης, ο Μακιαβέλι εκπαραθυρώνεται, βασανίζεται και φυλακίζεται. Δεν μένει, όμως, άπραγος. Άρχισε να μελετάει μανιωδώς κλασικούς συγγραφείς και ιστορία.

Η προσωπική του εμπειρία σε συνδυασμό με την αποκτημένη γνώση θα τον οδηγήσει στο δρόμο της γραφής. Ο Μακιαβέλι βρίσκεται σε οργασμό δημιουργίας: γράφει το ένα βιβλίο μετά το άλλο. Πολιτική, ιστορία και θέατρο (κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό).

Από αυτή την παραγωγή ξεχωρίσει ο «Ηγεμόνας», το magum opus του. Είναι το καταστάλαγμα όλων των σκέψεών του για τον τρόπο που πρέπει να κυβερνάται μια χώρα. Το έγραψε το 1513 και έκτοτε μετατράπηκε σε εγκόλπιο πολλών αρχηγών κρατών ή ηγετίσκων που έκαναν την γνωστή παρανάγνωση των σκέψεών τους.

Ο Μακιαβέλι, φερ’ ειπείν, θεωρούσε πως επιτυχημένος ηγεμόνας είναι αυτός που διαθέτει virtu. Ήτοι: αρετή, αλλά με την έννοια ότι μπορεί να προσαρμόζεται στις καταστάσεις και να διαθέτει την αναγκαία πυγμή. Να μην αφήνει, τελικά, τα σημάδια της τύχης ανεκμετάλλευτα. Δεν δεχόταν με τίποτα έναν ηγέτη που θα κανοναρχείται από κάποιο θρησκευτικό δόγμα ή από ηθικές δεσμεύσεις.

Στόχος του πρέπει να είναι η επίτευξη του στόχου, το ωφέλιμο για τον σκοπό του. Δεν θα πρέπει να άγεται και να φέρεται από τα γεγονότα και τις καταστάσεις, αλλά να τα διαμορφώνει κατά το δοκούν. Τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Γκράμσι έχουν προσπαθήσει να αποκαταστήσουν το όνομα του Μακιαβέλι. Το γεγονός ότι ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ «πάτησαν» πάνω στον «Ηγεμόνα» για να αναπτύξουν τα δικά τους δολοφονικά προτάγματα δεν είναι πρόβλημα του Μακιαβέλι.

Με αυτή τη λογική είναι εξοβελιστέος και ο Βάγκνερ επειδή τον είχαν θεοποιήσει οι ναζί. Πάλι διαπράττουμε ένα χρονικό και ιστορικό χάσμα προσπαθώντας να ταυτίσουμε ανόμοιες εποχές και καταστάσεις. Τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Γκράμσι έχουν προσπαθήσει να αποκαταστήσουν το όνομα του Μακιαβέλι. Οι ευγενείς δεν χρειάζονταν τον «Ηγεμόνα» του για να επιβάλλουν το νόμο τους. Το ήξερα πολύ καλά πριν καν βγάλει το πόνημά του.

Ο Μακιαβέλι απευθύνεται στον απλό λαό κι όχι στους προύχοντες. Αυτό που κάνει είναι να τραβάει το βαρύ πέπλο της εξουσίας και να δείχνει στους αμύητους ότι τα εξουσιαστικά γρανάζια λειτουργούν εις βάρος τους. Οι πομφόλυγες που άκουγαν από τους ηγέτες τους (όπως ακούμε κι εμείς στις μέρες μας), έχουν τη χρησιμότητα προπετάσματος.

Βλέπεις τον καπνό και δεν κοιτάζεις τη φωτιά που κατακαίει τα πάντα στο πέρασμά της. Αν θεωρείται, λοιπόν, φαύλος και οπορτουνιστής ο Μακιαβέλι, επειδή έγραψε το δέον, τότε πώς θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε πλείστους όσους πολιτικούς που έκαναν πράξη αυτά τα «διδάγματα» (έτσι όπως τα κατανόησαν) και τα έντυσαν με τον μανδύα των καθαρών προθέσεων;

H Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία περιέλαβε τον «Ηγεμόνα» στον Κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων. Όταν ο Μακιεβάλι λέει: «Ο απλοϊκός λαός πάντα παρασύρεται από την εξωτερική εμφάνιση, και ο κόσμος αποτελείται κυρίως από απλοϊκούς», σκέφτεσαι αμέσως το κύμα του λαϊκισμού που έχει απλωθεί στις μέρες μας.

Οι πολιτικοί κρίνονται όχι επί τη βάσει των ιδέων τους (αν έχουν), αλλά των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών. Είναι νέοι; Έχουν βροντώδη φωνή; Είναι ρωμαλέοι; Και, ναι, τελικά ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, αλλά όχι επειδή το είπε ο Μακιαβέλι, αλλά εξαιτίας του καθημερινού modus operandi των πολιτικών.

Είναι αυτός ο τρόπος που πράττουν (ή δεν πράττουν) που καθορίζει τόσο τον σκοπό όσο και τα μέσα για την επίτευξή του ή την υπονόμευσή του. Αλλά, είπαμε, για όλα φταίει ο Μακιαβέλι. Aυτό σκέφτηκε και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και περιέλαβε τον «Ηγεμόνα» στον Κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων. Αυτός ήταν και το ύστατο χτύπημα για τον Μακιαβέλι. Πικραμένος και απογοητευμένος πεθαίνει στις 21 Ιουνίου 1527. Πού να ήξερε τι του επιφύλασσε η μοίρα.