Μεγάλο αφιέρωμα στις «Παναγίες» του Πόντου!

Τόπος ιερός, τόπος μαγευτικός, τόπος μυστηρίου, Ελληνισμού και ορθοδοξίας, τόπος πόνου και μαρτυρίου και αυτόπτης μάρτυρας της μεγάλης ποντιακής γενοκτονίας. Τόπος προαιώνιου προσκυνήματος. Ακόμα και σήμερα χιλιάδες επισκέπτες, (σύμφωνα με τα στοιχεία του τουρκικού υπουργείου Τουρισμού,η Παναγία Σουμελά, η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης και οι λαξευτές εκκλησίες της Καππαδοκίας είναι τα πρώτα σε αριθμό επισκεπτών τουριστικά μέρη τηςΤουρκίας) έρχονται να δούνε το θαυμαστό αυτό μνημείο. Χιλιάδες προσκυνητές, κυρίως Έλληνες, αλλά και Τούρκοι, έρχονται να προσκυνήσουν. Γυναίκες με την κλασική ισλαμική μαντίλα ανεβαίνουν υπομονετικά τα σκαλοπάτια που οδηγούν στο μοναστήρι και με ευλάβεια προσκυνούν τη Μεριέμ Αννά, την Παναγία Σουμελά. Ελληνόφωνοι πόντιοι της Τουρκίας ακόμα και σήμερα τραγουδάνε την Παναγία Σουμελά, άλλο ένα στοιχείο της για πολλούς μπερδεμένης ταυτότητάς τους, ένα κολοσσιαίο πρόβλημα για όλη την σημερινή Τουρκία.

Η Παναγία της Γαράσαρης (Η Μονή της Θεοτόκου στο Καγιά-τιπι)

Στις 8 Ιανουαρίου του 454, γεννήθηκε στη Νικόπολη από πλούσια οικογένεια ευγενών, ο Ιωάννης ο Ησυχαστής. Σε ηλικία 18 ετών έχασε τους γονείς του Εγκράτιο και Ευφημία, οπότε αποφάσισε να μοιράσει την περιουσία του στους φτωχούς και να μονάσει. Έτσι, περίπου το 475, έχτισε τη Μονή της Παναγίας σε ένα κοίλωμα-σπηλιά  του βράχου της Αναλήψεως, λίγα χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Νικόπολης. Εκεί έμεινε μαζί με δέκα άλλους μοναχούς, μέχρι το 481, όταν σε ηλικία 28 ετών χειροτονήθηκε Επίσκοπος Κολωνείας.

Με το πέρασμα των αιώνων η Μονή ερημώθηκε και απέμειναν μόνο ερείπια. Έπρεπε να περάσουν 13 αιώνες για να εμφανιστεί άξιος διάδοχος του Αγίου Ιωάννη του Ησυχαστή, κτήτορος της Παναγίας της Γαράσαρης.

Η Μονή της Παναγίας Γουμερά

Η παλιά ιστορική Μονή της Παναγίας Γουμερά από τις χαμένες πατρίδες και συγκεκριμένα από την κοιλάδα της Τσίτης, της επαρχίας Χαλδίας της Άρδας από την Αργυρούπολη του Πόντου αναβιώνει σήμερα στη Μακρυνίτσα Σερρών. Η Ιερά μονή της Παναγίας Γουμερά δεν είχε βέβαια την φήμη και την αίγλη των ιστορικών μονών της Τραπεζούντας (Παναγία Σουμελά, Άγιος Γεώργιος ο Περιστερεώτας και Άγιος Ιωάννης ο Βαζελώνας) υπήρξε όμως σπουδαίο κέντρο πνευματικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα η βιβλιοθήκη της διέθετε πολλά χειρόγραφα αρχαίων συγγραφέων και πατέρων της Εκκλησίας (Αριστοτέλης, Ιωάννης Χρυσόστομος). Οι εικόνες της ήταν σπάνιας αξίας ζωγραφισμένες στην Βλαχία. Μέχρι το 1914 λειτουργούσε οικοτροφείο με δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο. Είναι η χρονιά της καταστροφής. Όλη η περιουσία δημεύεται από τους Τούρκους που μπαίνουν στον Ά παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών.

Η Παναγία Θεοσκέπαστος

Ο λαξευτός ναός της Παναγίας Θεοσκεπάστου, ένα καθίδρυμα που συνδέθηκε στενά με την οικογένεια του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390), φέρει έντονη τη σφραγίδα της ταφικής λειτουργίας του, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση άλλων σημαντικών εκκλησιαστικών ιδρυμάτων της Τραπεζούντας. Ο ναός ανήκει σε ένα ευρύτερο μοναστηριακό συγκρότημα, που εντοπίζεται στις πλαγιές του όρους Μίνθριον, στα μισά του δρόμου ανάμεσα στο λιμάνι και στην ακρόπολη της Τραπεζούντας. Ο τειχισμένος χώρος, εκτός από την κεντρική σπηλαιώδη εκκλησία, περιλαμβάνει κελιά και μικρότερους ναούς και στεγάζει χώρους ταφής.

Η «Μεγάλη Εκκλησία» της Τραπεζούντας και ίσως ο σημαντικότερος ναός της αυτοκρατορίας, η Παναγία Χρυσοκέφαλος, εντοπίζεται στη μέση πόλη, στο κέντρο ενός ευρύτερου κτηριακού συγκροτήματος. Η παράδοση αποδίδει την επωνυμία «Χρυσοκέφαλος» είτε στη χάλκινη κάλυψη των πλακών του τρούλου του ναού, που από μακριά φάνταζε χρυσός, είτε στην ύπαρξη σε αυτόν εικόνας της Θεοτόκου με ανάλογη χρυσή επένδυση. Επειδή όμως ο ναός αναφέρεται στις πηγές με την επωνυμία «Χρυσοκέφαλος» ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ ο τρούλος χρονολογείται στο 12ο ή ακόμα και στο 14ο αιώνα, η εκδοχή που αναφέρεται στην εικόνα πρέπει να θεωρηθεί πιο πιθανή. Πρόκειται για μια εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας που υπήρχε στο ναό προσαρτημένη ίσως σε έναν πεσσό. Γνωρίζουμε από φιλολογική πηγή του 14ου αιώνα ότι, μετά την επιτυχημένη αντιμετώπιση της τουρκικής επίθεσης στην πόλη το 1223, η εικόνα κοσμήθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α΄ Γίδωνα με «λίθους τιμίους και μαργάρους λαμπρούς», «θέλων απονείμαι τη Θεοτόκω […] τα εικότα». Ο ίδιος αυτοκράτορας δώρισε στο ναό και ένα πολυτελώς διακοσμημένο ευαγγέλιο. Μαρτυρείται μάλιστα ότι ο Ανδρόνικος είχε περάσει στη Χρυσοκέφαλο την αγωνιώδη νύχτα πριν από τη θετική έκβαση του αγώνα. Οι πηγές της εποχής με γλαφυρότητα περιγράφουν την κρισιμότητα της κατάστασης και την επίκληση της θεϊκής βοήθειας από τον αυτοκράτορα: «τον περικαλλή και θείον νεών της πανυμνήτου κόρης κατελάμβανε, παννυχίους ύμνους και αιτήσεις συν ολοφυρμοίς δακρύων αναπέμπων Θεώ και τη Θεομήτορι». Είναι κρίμα που σήμερα δεν έχει διασωθεί η εντυπωσιακή, όπως φαίνεται, εσωτερική διακόσμηση αυτού του εξαιρετικά σημαντικού ναού.

Η Παναγία Κρεμαστή

Το μοναστήρι της Παναγίας Κρεμαστής, του οποίου το όνομα ο Σύλλογος Ποντίων Ευόσμου έχει την τιμή να φέρει, άνηκε ως απόλυτη ιδιοκτησία στη Μονή του Αγίου  Ιωάννη του Βαζελώνα, αρχικά ως σκήτη, έπειτα ως μετόχι και από το 1760 περίπου ως γυναικεία μονή. Βρισκόταν στην περιοχή της Ματσούκας, πολύ κοντά στο χωριό Θέρσα, και πανηγύριζε στις 8 Σεπτεμβρίου, ημέρα γενεθλίων της υπεραγίας Θεοτόκου. Η μονή  της Θεοτόκου Κρεμαστής όφειλε το όνομά της στον ύψους 150 μέτρων απόκρημνο  βράχο, από το κρηπίδωμα του οποίου επικρεμόταν πάνω από τον Πρύτανη ποταμό. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η μονή ονομάσθηκε έτσι, διότι από το βράχο της  απαγχονίσθηκαν, κρεμάστηκαν χιλιάδες χριστιανών της περιοχής, θύματα των διωγμών των αιμοσταγών τοπικών αγάδων του οίκου των Εγιπιδών.Εξαιρετικό ενδιαφέρον παροθσιάζει η περιγραφή της μονής απο τον ιστορικό και ηγούμενο της Μονής Βαζελώνα, Κ. Πανάρετο Τοπαλίδη, κατα το έτος 1909. Γενικότερα, μέσα απο τις πηγές, την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία αντλούμε πληροφορίες για το ιστορικό της μονής, τα στάδια οικοδόμησης της, το ρόλο της ηγουμένης αλλά και των ηγουμένων της Μονής Βαζελώνα. Πληροφορούμαστε ακόμη τη διεκδίκηση της γυναικείας μονής από την ανωτέρω εξαρχική μονή και τη βραχύδια μητρόπολη Ροδοπόλεως και την τελική επιδίκαση της στη Μονή Βαζελώνα το έτος 1866.Επίσης, μοναδικές για τη σπανιότητά τους φωτογραφίες και σχεδιαγράμματα αλλά και σημαντικές πληροφορίες για την κατάσταση που παρουσίαζε η γυναικεία μονή το έτος 1970, οφείλουμε στο βρετανό καθηγητή βυζαντινών σπουδών A. Bryer και τους συνεργάτες του.Η γεμάτη ασκητισμό, θεοσέβεια και θυσίες ιστορία του μοναστηριού καθώς και η αξία λόγου εθνική και θρησκευτική προσφορά του τερματίστηκαν αιφνίδια και άδοξα το έτος 1916. Το γυναικείο μαναστήρι της Κρεμαστής λεηλατήθηκε από συμμορίες Τούρκων ατάκτων (τσετών) που, δρώντας ανεξέλεγκτα υπό τις διαταγές του Εγίπ Ζαδέ Απτή Αγά, λυμαίνονταν την ευρύτερη περιοχή της Ματσούκας.

Το μοναστήρι ερειπωμένο πλέον και ξεχασμένο στην ορεινή Ματσούκα «ζει» εδώ και 20 χρόνια τώρα μέσα από την ονομασία του Συλλόγου Ποντίων Ευόσμου, και πολύ περισσότερο σήμερα που ο Σύλλογος προσπαθεί να φωτίσει μέσα από την έρευνα των πηγών την άγνωστη στους περισσότερους ιστορία του μοναστηριού. Η παναγία Κρεμαστή μοιάζει να περιμένει υπομονετικά, μέσα από τη μελέτη της ιστορίας της, την ανιστόρηση της στον ελλαδικό χώρο, τη στιγμή της δικαίωσης της, της αναγνώρισης της ανεκτίμητης προσφοράς της στους Έλληνες του Πόντου.