ΣΠΑΝΙΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Αμαλία Παππά αναπληρώτρια διευθύντρια, προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης των Γενικών Αρχείων του Κράτους και επιμελήτρια της έκδοσης “100 χρόνια Γενικά Αρχεία του Κράτους-500 χρόνια ιστορίας”, μας ξεναγεί σε ένα κόσμο ανοιχτό και προσβάσιμο σε όλους, τον οποίο γνωρίζουν πολύ λίγοι και μας διαφωτίζει για τους θησαυρούς που αποτυπώνουν τη ζωή και τη δράση του τόπου μας κατά το παρελθόν.

 

 

Πολύς κόσμος δεν γνωρίζει ποιο είναι ακριβώς το περιεχόμενο των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Θα θέλατε να μας διαφωτίσετε;

Είναι αλήθεια ότι πολύς κόσμος δεν μας γνωρίζει ή έχει μια λανθασμένη εικόνα για το τί είναι ακριβώς τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Θα επαναλάβω κάτι που το λέμε συχνά. Υπάρχει η εντύπωση ότι είμαστε κάτι σαν τη Στάζι. Ότι παρακολουθούμε και φακελώνουμε τους πολίτες. Ίσως να ευθύνεται το βάρος του ονόματος των ΓΑΚ. Παρόλα αυτά, είναι ένας χώρος ανοιχτός και προσβάσιμος σε όλους. Πρόκειται για τον  εθνικό αρχειακό φορέα, ο οποίος υπάγεται στο υπουργείο Παιδείας και είναι οργανωμένος σε δίκτυο που αποτελείται από την Κεντρική Υπηρεσία στο Ψυχικό και 64 περιφερειακές υπηρεσίες σε όλη την Ελλάδα. Από το 2005, έχει ενσωματωθεί στα ΓΑΚ η Ειδική Υπηρεσία αρχείων Πρωθυπουργού, Υπουργών και της Γενικής Γραμματείας της κυβέρνησης.  Τα ΓΑΚ παραλαμβάνουν με βάση το νομικό τους πλαίσιο, το ανενεργό αρχειακό υλικό όλων των φορέων του δημόσιου τομέα καθώς και τα αρχεία των απερχόμενων πρωθυπουργών και των υπουργών. Όσον αφορά το περιεχόμενό τους,  τον συντριπτικό όγκο του υλικού αποτελούν τα δημόσια αρχεία.

Τα αρχεία της περιόδου του Αγώνα, του κυβερνήτη Ιωάννου Καποδίστρια, της περιόδου Όθωνα, τα αρχεία των Ανακτόρων, των Προέδρων της Δημοκρατίας, των Πρωθυπουργών και Υπουργών καθώς και όλων των υπουργείων από το 1864. Τα ιδιωτικά αρχεία και οι συλλογές που έχουν εισαχθεί  είναι εξίσου σημαντικές. Ξεχωρίζει  η συλλογή του ιδρυτή τους Γιάννη Βλαχογιάννη. Οι συλλογές μας συμπληρώνονται από εκείνες  των χειρογράφων, των χαρακτικών και των Οπτικοακουστικών αρχείων. Νομίζω όμως ότι είναι καλύτερο να επισκεφθεί κανείς την ιστοσελίδα των ΓΑΚ (www.gak.gr) όπου μπορεί να έχει μια πληρέστερη εικόνα  του περιεχομένου τους.

 

 

 

Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν τα γενικά αρχεία σήμερα, σε μια χώρα που γενικώς δεν έχει ακόμα αρχεία σε πολλές περιοχές της γνώσης;

Εξαιρετικά σημαντικός. Η ανάγκη να γνωρίζει κανείς την ιστορία του και να τοποθετεί τον εαυτό του μέσα σε ένα πλαίσιο είναι μια θεμελιώδης ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών. Εξίσου όμως σημαντική είναι η διασφάλιση των δικαιωμάτων του κράτους.  Γι αυτό και η διάσωση και διατήρηση της ατομικής και συλλογικής μνήμης θα πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτη.

 

 

Είμαστε ένας λαός που “φυλάει” πράγματα; Κάνει αρχεία ή η ιστορία μας έχει επηρεάσει τη δημιουργία τους;

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει εμπεδωμένη αρχειακή συνείδηση, τόσο ατομική και όσο και συλλογική. Μια καταστροφή οδήγησε τον Γ. Βλαχογιάννη και πολλούς μορφωμένους ανθρώπους μετά από κείνον, να κάνουν ότι μπορούσαν για να μην καταστρέφονται τα αρχεία που παρήγαγαν οι δημόσιες υπηρεσίες. Το 1893 το Ελεγκτικό Συνέδριο αποφάσισε να πολτοποιήσει όλα τα παλιά αρχεία του. Στην ουσία κατέστρεψε μεγάλο μέρος των ιστορικών τεκμηρίων που αφορούσαν την Επανάσταση του 1821 και τις δημόσιες υπηρεσίες του ελληνικού κράτους μετά την ίδρυσή του. Το ελληνικό έθνος, που τόσο καυχιόταν για την Ιστορία του και χάρις στην οποία είχε ιδρυθεί, την κατέστρεφε μόνο του μέσω της επιπόλαιης απόφασης μιας υπηρεσίας του.  Μια άλλη καταστροφική εμπειρία ήταν το κάψιμο των φακέλων στη Χαλυβουργική το 1989. Αρχεία όμως, κυρίως δημόσια καταστρέφονται πολύ συχνά από τους ίδιους τους φορείς παραγωγής τους από αδιαφορία και έλλειψη αρχειακής παιδείας αλλά και κατά παράβαση της νομοθεσίας. Και αυτό δυστυχώς εξακολουθεί να συμβαίνει παρά τις δικές μας προσπάθειες και το υπάρχον  θεσμικό πλαίσιο.

 

 

 

Ποια θεωρείτε πιο σπουδαία περίοδος στην Ελλάδα κατά την οποία αρχίζει να γίνεται απαραίτητη η ύπαρξη αρχείων;

Το 1914. Σηματοδοτείται άλλωστε και από την ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους από τον Ελευθέριο Βενιζέλο με σκοπό τη συστηματική διάσωση των δημοσίων αρχείων αλλά και των αρχείων των φυσικών προσώπων. Περιττό να πούμε ότι παρά την ίδρυση της σχετικής υπηρεσίας το 1914, η χώρα μας ήταν το μόνο κράτος που καθυστέρησε τόσο πολύ να πάρει μέτρα για τη διοικητική του συνέχεια και για τη διάσωση της μνήμης του και της Ιστορίας του. Η διοικητική ιστορία των Γενικών Αρχείων του Κράτους υπήρξε δύσκολη. Η Αρχειακή Υπηρεσία οργανώθηκε σε μια χώρα που δεν είχε  καμία παράδοση στη συγκέντρωση των ανενεργών διοικητικών αρχείων της και βίωσε δύσκολες ιστορικά καταστάσεις. Παρά τις καθυστερήσεις ωστόσο, αργά και επίμονα, καθιερώθηκε μια κρατική αντίληψη περί αρχείων. Η αντίληψη αυτή προϊόν μιας παράδοσης που ξεκινούσε από το 1914 αποτυπώνεται οριστικά στον Ν. 1946/91 περί Γενικών Αρχείων του Κράτους ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα το πλαίσιο της λειτουργίας τους.

 

 

Εκτός από την ιστορική σημασία ποιά άλλη μπορεί να είναι η σημασία των αρχείων;

Η πληροφοριακή αξία των αρχείων, από την οποία τροφοδοτείται η ιστορική έρευνα, είναι ένας από τους σκοπούς ύπαρξης των αρχείων αλλά δεν είναι ο μόνος. Η αποδεικτική αξία είναι η άλλη βασική συνιστώσα της σημασίας τους. Επομένως, πέρα από τη  διατήρηση της μνήμης, τα Αρχεία έχουν και διοικητική χρησιμότητα εξασφαλίζοντας τη δυνατότητα θεμελίωσης των δικαιωμάτων του κράτους και των πολιτών.

 

 

Μιλήστε μας για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, σε αριθμούς.

1.  50.000 μέτρα αρχειακού υλικού, στην κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ και περισσότερα από 100.000 μέτρα σε όλη την Ελλάδα.

2.  8.000.000 λήψεις αναρτημένες στο διαδίκτυο

3.  600.000 τεκμηριώσεις

Και ανά έτος:

α.  79.000 επισκέψεις απομακρυσμένων χρηστών στην πλατφόρμα www.gak.gr/arxeiomnimon

β.  35.000 μοναδικοί επισκέπτες

γ.  2.000.000 προβολές σελίδας

δ.  2.000 ερευνητές το χρόνο (κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ)

ε.  Διακίνηση 6.000 φακέλων στο Αναγνωστήριο (κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ)

 

 

Τι προβλήματα αντιμετωπίζετε σήμερα (αν υπάρχουν) και προς τα που προσανατολίζεστε για το μέλλον

Η δύσκολη οικονομική συγκυρία έχει επηρεάσει σ΄ ένα βαθμό και τα ΓΑΚ κυρίως όσον αφορά στην έλλειψη προσωπικού. Προσπαθούμε με τις δυνάμεις που έχουμε να καλύψουμε τα όποια κενά στη λειτουργία μας αλλά δεν ξέρουμε για πόσο καιρό ακόμη. Ας σημειωθεί ότι  από 2011, με απόφαση της Εφορείας των ΓΑΚ εξασφαλίσθηκε η καθολική πρόσβαση των ερευνητών στο αρχειακό υλικό ανεξαρτήτως του βαθμού επεξεργασίας του, αν είναι δηλαδή ταξινομημένο ή αταξινόμητο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη αύξηση της επισκεψιμότητας στα Αναγνωστήρια αλλά και  την ικανοποίηση μεγάλου αριθμού αιτημάτων τα οποία υποβάλλονται ηλεκτρονικά. Επομένως, για να εξακολουθήσουμε να εξυπηρετούμε το ερευνητικό κοινό με συνέπεια θα πρέπει να ενισχυθούμε αριθμητικά.

 

 

Πέστε μου για μια άλλη περιοχή: την ψηφιοποίηση και πόσο απαραίτητη τη θεωρείτε, τι έχετε κάνει μέχρι σήμερα;

Η πρώτη προσπάθεια ψηφιοποίησης του περιεχομένου των αρχειακών συλλογών  των ΓΑΚ πραγματοποιήθηκε μεταξύ των ετών 2006 έως 2008,  με ναυαρχίδα το λογισμικό διαχείρισης αρχειακών δεδομένων @ΡΧΕΙΟΜΝΗΜΩΝ όπου παρέχεται στο κοινό η δυνατότητα απομακρυσμένης πρόσβασης σε ψηφιακά αντίγραφα. Τεκμηριώθηκαν, ψηφιοποιήθηκαν και αναρτήθηκαν περισσότερες από 8.000.000 λήψεις που εκτείνονται χρονικά από τον 17ο ως τον 20ό αιώνα.  Ληξιαρχικά και διοικητικά αρχεία της ενετοκρατίας, συμβολαιογραφικά αρχεία, κτηματολογικά της οθωμανικής διοίκησης, εκπαιδευτικά αρχεία, τα αρχεία της Ηγεμονίας της Σάμου, του Ιονίου Κράτους, της Κρητικής Πολιτείας και βέβαια τα αρχεία του Αγώνα, της περιόδου του Ι. Καποδίστρια και του Όθωνα, χαρακτικά. Ο αριθμός αυτός όσο και αν φαντάζει μεγάλος, είναι σταγόνα στον ωκεανό. Τα 50.000 μέτρα αρχειακού υλικού που διαθέτει η κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ δεν είναι ποτέ δυνατόν να ψηφιοποιηθούν στο σύνολό τους. Η ψηφιοποίηση είναι απαραίτητο εργαλείο για τη διατήρηση και τη διαχείριση των αρχείων αλλά δεν είναι πανάκεια. Η διατήρηση των αντιγράφων που παράγονται απαιτεί  μεγάλο κόστος. Παρόλα αυτά η συνέχισή της είναι αναγκαία.  Βασικός κανόνας, κατά τη γνώμη μας, είναι ότι οι ψηφιοποιήσεις δεν θα πρέπει να είναι μαζικές αλλά να αποτελούν προϊόν σχεδιασμού εξασφαλίζοντας την αρτιμέλεια πηγών, παραδίδοντας στο κοινό ολοκληρωμένα αρχειακά σύνολα και όχι επιλεκτικές αναρτήσεις ψηφιακών αντιγράφων και περιγραφών κάτι που είναι αντίθετο με τις αρχές της Αρχειονομίας.

Πάντως θα πρέπει να επισημάνουμε ότι, ενώ η δημιουργία ηλεκτρονικών αναγνωστηρίων αποτελεί πλέον πραγματικότητα, από την μέχρι σήμερα εμπειρία μας προκύπτει ότι ένα μεγάλο ποσοστό των ερευνητών εξακολουθεί να επιθυμεί τη χρήση και την άμεση επαφή του με το πρωτότυπο αρχειακό υλικό ακόμα και στην περίπτωση που ένα ψηφιακό υποκατάστατο είναι διαθέσιμο. Αρνείται ή δυσκολεύεται να προσαρμοστεί στο νέο τρόπο έρευνας, προβάλλοντας ποικίλα επιχειρήματα  όπως την ηλικία, προβλήματα στην όραση ή  την έλλειψη εξοικείωσης με την τεχνολογία. Παρά τα οφέλη, μερίδα  ερευνητών υποστηρίζει ότι τα ψηφιακά υποκατάστατα δεν προσφέρουν κανένα πραγματικό πλεονέκτημα έναντι του πρωτοτύπου. Η προβολή ενός ψηφιακού αντιγράφου υπολείπεται αισθητικά όταν δεν δίνει σαφή εικόνα της πραγματικής μορφής του πρωτοτύπου, όπως πληροφορίες για τον τύπο και το χρώμα του χαρτιού ή τη μελάνη, ενώ συχνά διατυπώνεται η άποψη ότι η «σοβαρή»επιστημονική έρευνα εξακολουθεί να απαιτεί τη διαβούλευση με τα πρωτότυπο υλικό.

 

 

Και μια ερώτηση πρακτική: Δέχεστε αρχεία και από ποιούς;

Ο κύριος  τροφοδότης  αρχείων για τα ΓΑΚ είναι ο δημόσιος τομέας με εξαίρεση το υπουργείο Εξωτερικών και το υπουργείο Εθνικής Άμυνας, που διατηρούν δικές  τους αρχειακές Υπηρεσίες. Εμπλουτίζονται όμως σταθερά και με δωρεές ιδιωτικών αρχείων και συλλογών. Τα ΓΑΚ διαθέτουν το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο ώστε να εξασφαλίζουν τη διατήρηση, την επεξεργασία με επιστημονικούς όρους και κυρίως την πρόσβαση στο περιεχόμενό τους σε όλους  ανεξαιρέτως.

 

 

Με ποιό κομμάτι των αρχείων είστε πιο συνδεδεμένη και γιατί;

Η επαγγελματική δεοντολογία επιβάλλει να απαντήσει κανείς ότι δεν έχει ειδικό ενδιαφέρον και προσεγγίζει όλα τα αρχεία με τον ίδιο τρόπο. Συνήθως όμως συνδέεται κανείς με το αρχείο που κάθε φορά επεξεργάζεται και την εποχή στην οποία αυτό ανήκει. Τη μελετά περισσότερο. Όσο με αφορά, πραγματικά δεν μπορώ να ξεχωρίζω κάποιο κομμάτι ιδιαίτερα. Αυτό όμως που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι ότι με ενδιαφέρουν πολύ λιγότερο τα αρχεία μετά τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αυτό έχει να κάνει με την ποιότητα του περιεχομένου και της γραφής τους και τον τρόπο της συγκρότησής τους. Υπήρχε μεγαλύτερη  συνέπεια και μεράκι στον δημόσιο τομέα. Με την έκρηξη της γραφειοκρατίας , αυτά χάνονται.

 

 

Ποιό σας συγκινεί περισσότερο;

Με συγκινεί ό,τι ανακαλύπτω χωρίς να το περιμένω. Συγκινείσαι τόσο από το περιεχόμενο όσο και από την εικόνα ενός τεκμηρίου. Σαφώς και ένα  παλαιό χειρόγραφο, ένα γράμμα ενός αγωνιστή της Επανάστασης ή ένα εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής σχέδιο του 19ου αιώνα σου προκαλεί ένα δυνατό συναίσθημα το οποίο όμως μπορείς εξίσου να νιώσεις διαβάζοντας μια ανορθόγραφη επιστολή της δεκαετίας του ’60 από μια γυναίκα προς τη βασίλισσα Άννα Μαρία με την οποία ζητά την επιστροφή του συζύγου της από την εξορία γράφοντάς της «σας ικετεύω, μην με αφήσετε μόνη στα γεράματα».

 

 

Ποιο ήταν το πιο δύσκολο εγχείρημα διάσωσης ενός αρχείου ή πέστε μου μια περιπετειώδη ιστορία διάσωσης

Οι παραλαβές αρχείων από υπηρεσίες του δημοσίου ενέχουν το χαρακτηριστικό της διάσωσης. Η κατάσταση είναι εξαιρετικά δύσκολη. Σε πολύ μεγάλο ποσοστό, αν όχι στο μεγαλύτερο, οι συνθήκες φύλαξης είναι κακές. Υπόγεια, υγρασία, σκόνη δεκαετιών, στην καλύτερη περίπτωση ζωύφια, αρχειακό υλικό, τέλος, ανακετεμένο με άχρηστα έπιπλα των υπηρεσιών. Ψάχνοντας τους σωρούς αυτούς βρίσκεις απίστευτα πράγματα, δουλεύεις περίπου όπως οι αρχαιολόγοι, και αυτό δίνει σε όλους μας την ικανοποίηση ώστε να μπορούμε να συνεχίζουμε κάτω από τέτοιες συνθήκες. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη επιχείρηση διάσωσης αρχείου που έχει γίνει στην Ελλάδα, αλλά τα ΓΑΚ δεν συμμετείχαν άμεσα, ήταν αυτή των αρχείων του ΚΚΕ μετά την πλημμύρα του 1994.